“Kush i kthen shpinën udhëzimit Tim, ai do të çojë jetë të rëndë...” (Ta-Ha, 124)

Njeriu është në botë dhe bota për njeriun është në realitetin e dhimbshëm të ekzistencës. Në ne dhe rreth nesh ekzistojnë dhe fshihen mundësi madhështore, të lartësuara por edhe të rrezikshme. Është fakt që njeriu i sotëm nuk e shikon më veten në kontekst të vlerave të përhershme apo në sfondin e realitetit që është më i madh se ai. Prandaj, sot nuk përjetojmë vetëm krizën e metafizikës, siç thonë teologët dhe filozofët, por edhe krizën e vlerave. Njeriu i sotëm në thelbin e vet është bërë njeri i shekullarizuar, njeri qenësisht i orientuar vetëm në këtë botë, duke jetuar fatin e tij vetëm në botën dhe duke e lidhur atë fat vetëm për botën. Është e qartë që me atë koalicion midis njeriut dhe botës në njeriun e shekullarizuar janë zgjuar burime të reja psikike, të cilat tek njeriu i mëparshëm i lidhur me Shpalljen dhe i dashuruar në Zotin janë kotur dhe se në të është krijuar një atmosferë e re psikike, karakteristike për ato burime. Njeriu i shekullarizuar është njeri me mendësi të vetën, me gjak të vetin shpirtëror, me mjedis psikik të vetin klimatik. (P. Sloterdijk, Eurotauismus, Frankfurt 1989, f. 27).
Duke lexuar Kur’anin, sidomos pjesën për krijimin e njeriut, na vinë në mend dy fjalë që shumë bukur e karakterizojnë njeriun në përgjithësi: Njeriu është qenie ekscentrike dhe e përqendrimit (Ta-Ha, 114-125). Njeriu është qenie ekscentrike për shkak se me instinktin e qenies së tij është i shtyrë që të shpërngulet nga vetvetja dhe të drejtohet në transcendencën e Zotit, siç ishte rasti me njeriun e parë Ndërsa ai është qenie e përqendrimit për shkak se të gjitha qeniet e dukshme përreth tij, e mbarë gjithësia, ajo që sot quhet makroantropos, konvergon nga njeriu (Kur’an). Njeriu i shekullarizuar nuk udhëton më në transcendencën e Zotit. Sfera e tij e emigrimit është bërë bota. Me këtë emigrim në botë njeriu gjithsesi ka pushuar të jetë fokus për botën, që do të thotë që shekullarizimi e ka abroguar njeriun si qenie e përqendrimit. Mirëpo, njeriu si fokus, si pikë tubuese e botës nuk mund të anulohet, e që kjo të mos pasqyrohet mbi vetë botën. Bota duke e humbur njeriun si pikë të veten të tubimit është bërë e përçarë dhe e derdhur, jo e mbledhur dhe e tubuar dhe si e tillë është bërë sferë emigrimi për njeriun e shekullarizuar. Kështu njeriu i shekullarizuar si qenie ekscentrike u gjend në një botë të përçarë dhe të derdhur, jo në atdhe por në mërgim, pa kulm në shtëpinë e vet. U bë i huaj në ekzistencën e vet. Me këtë tek njeriu i shekullarizuar erdhi çasti për krijimin e një prirjeje specifike psikike të themeluar mbi jetërsimin psiko-metafizik nga vetvetja.
Megjithatë, asgjë nuk e karakterizon njeriun aq sa fakti që njeriu parashtron pyetje. Njeriu me këtë dallon nga të gjitha qeniet e tjera. Pyetja më themelore, të cilën e parashtron njeriu është pyetja për ekzistencën e tij personale, për natyrën e saj dhe për kuptimin e saj. Kjo pyetje tek ai lind nga një epiqendër dridhëse, nga njëfarë “shoku ontologjik”, i cili është vazhdimisht i pranishëm në thellësitë e tija. Ekzistenca është e kufizuar tek njeriu, e me këtë edhe e rrethuar dhe e rrezikuar nga oqeani i joekzistencës. E kjo është ajo që njeriun e hedh në brengë dhe e shndërron në pyetje: Cili është kuptimi i ekzistencës së çdo gjëje ekzistuese? Cili është kuptimi i ekzistencës sime personale? Përse diçka fare ekziston dhe përse më mirë të mos ekzistonte? Përse unë ekzistoj? Zoti nuk pyet asgjë dhe as krijesat jashtë njeriut nuk pyesin gjë (El-Enbija, 23). Zoti e posedon gjithë ekzistencën. prandaj nuk ka nevojë të pyesë. Krijesat jashtë njeriut nuk dinë që janë të kufizuara dhe të rrezikuara nga joekzistenca dhe prandaj nuk pyesin gjë. Në errësirë, në ngurtësinë, në shurdhësinë e “gëzojnë” pjesën e tyre të vogël të ekzistencës. Vetëm njeriu pyet, ngaqë vetëm ai e di që ekzistencën e vet nuk e mban në duart e veta, as në fillimin e as në mbarimin e saj. Prandaj njeriu pyet për fillimin e saj dhe për mbarimin e saj, për të kaluarën dhe për të ardhmen e tij, sepse është e padurueshme të tërheqësh vijë të cilës nuk ia di as pikat fillestare as ato përfundimtare, ndonëse e tërheq atë. Dhe askush nuk mund t’i shmanget kësaj gjendjeje të padurueshme. Është ajo plagë në zemrën e njeriut për të cilën flasin shumë teologë dhe mistikë. As njeriu i shekullarizuar nuk i është shmangur kësaj.
Për të qenë e gjallë, teologjia duhet të parashtrojë pyetje, duke filluar nga ajo se si dhe në ç’mënyrë duhet kuptuar dhe interpretuar Fjalën e Zotit. Por, është edhe një pyetje që personalisht shpesh me brengos, e ajo është se a thua vallë nuk jemi duke u ballafaquar me “fundin” e fesë? Mirëpo, nga ana tjetër, shumë pyetje të cilat sot i mundojnë edhe njerëzit e rëndomtë janë po ato që e kanë munduar njeriun që në fillim të ekzistencës në këtë botë: pyetjet për fajësinë, për durimin, për dashurinë, për drejtësinë në botë, për kuptimin e jetës dhe për kuptimin e vdekjes. Këto pyetje e mundojnë edhe njeriun e sotëm të shekullarizuar.
Njeriu për shkak të këtyre pyetjeve është i brengosur. Pra, edhe njeriu i shekullarizuar është i brengosur. Mirëpo, në epoka të caktuara të historisë forma e brengës i afrohet njërit apo llojit tjetër të saj, sipas asaj se për çka brengoset ai. Ngandonjëherë është ajo brenga para ndëshkimit, në të vërtetë para vdekjes si lajmëtare e ndëshkimit. Herës tjetër ajo është më tepër brengë para fajësisë dhe para kërcënimit me dënim të amshuar, p.sh. si në kohën e Faraonit dhe Lutit. Herën e tretë është ajo brengë, e cila e kaplon njeriun para zbrazëtisë dhe absurditetit. Çdo kohë e ka brengën e vet, në të cilën vjen deri në shprehje sidomos një lloj brenge. Çasti më i përshtatshëm për tipiken e brengës, çasti në të cilin brenga merr njërën nga fytyrat e saja tipike është çasti i krizës brenda njerëzimit, kur strukturat e kuptimit, të fesë dhe të rendit shemben apo tashmë janë shembur. Sot, në kohën tonë, kur njeriu i shekullarizuar është gjendur “pa” Zotin, paraqitet brenga para zbrazëtirës dhe absurditetit.
Pra, brenga e njeriut të sotëm të shekullarizuar është brengë para të zbrazëtës dhe absurdes, me të cilat bota e ka pritur njeriun gjatë ekspeditës së tij nga transcendenca e Zotit në mbretërinë shekullare. Shkallmimi dhe ndarja, vetë-vetmia, pakuptimësia dhe dyshimi në të gjitha sferat e jetës grumbullohen gjithnjë e më shumë në indin e njeriut të shekullarizuar. Sot njeriu nuk e shtron çështjen për kalueshmërinë dhe vdekjen ashtu siç e ka parashtruar atë në periudhën medinase, e as çështjen e Zotit të mëshirshëm dhe faljen ashtu siç është shtruar ajo në periudhën mekkase; as çështjen për jetën religjioze personale siç është shtruar në kohën e misticizmit; as çështjen e “islamizimit” të shoqërisë dhe kulturës ashtu siç është shtruar kjo çështje në periudhën e reformatorëve dhe racionalistëve. Ai sot e shtron çështjen për realitetin që do të mund ta çlironte nga jetërsimi nga ekzistenca e tij. Ai sot shtron çështjen për pajtimin dhe bashkimin e sërishëm të vetes me vetveten. Ai sot shtron çështjen për fuqinë krijuese, për kuptimin dhe shpresën, që do ta kryente atë pajtim dhe bashkim.
Me fjalë të tjera, njeriu i shekullarizuar nuk vuan nga gjynahu, ndonëse është gjynahqar, por nga absurditeti dhe zbrazëtia e ekzistencës së tij. Atë nuk e tremb mllefi i Zotit, por “mungesa” e Zotit. Ai nuk vuan për falje, por për “konsolidimin e forcimin e vetvetes” (Heinz Zahrnt). Në vetmi dhe mërgim njeriu i shekullarizuar e kalon rrugën, të cilën e ka përshkruar Nietzsche: Larg nga të gjithë diejt, duke rënë pandërprerë prapa, para, anash, në të gjitha anët, pa pasur tashmë pika orientimi “lart” “poshtë” “majtas” “djathtas”, duke u futur në ftohtësi gjithnjë e më të madhe, në natën gjithnjë e më të errët, dhe duke ndezur dritat edhe ditën. Bashkudhëtari i tij i vetëm në këtë rrugëtimin e tij janë zbrazëtia dhe absurditeti.
Vërtetë, brenga e mundon njeriun e shekullarizuar, ajo ia mundon shpirtin dhe trupin. Dhe kur e kaplon dëshpërimi, atëherë në gojë ndjen një shije të gërditshme, siç shkruan Camus: as gjak, as vdekje, as ethe – por të gjitha së bashku (Mijo Shkvorc, Pojam i problem tjeskobe, BS (1967)) Mirëpo, njeriu i shekullarizuar e ka kuptuar që me pranimin e lirë të brengës dhe të gjendjes së vet jetësore dëshpëruese në të vërtetë vjen deri tek vetvetja dhe se me pranimin e lirë të rrezikut nga joekzistenca, sidomos në çastin e vdekjes, ngjitet deri në kulmin e ekzistencës së vet. Prandaj gjendja e rrezikut për të do të thotë thirrje për heroizëm. Dhe kështu ai jetën e vet të jetërsimit dhe zbrazëtisë, të cilat vetëdijshëm i merr mbi vete si obligim të tijin jetësor, e shndërron në legjendë dhe mit. Do të mund të thoshim: në “religjion” të vërtetë.
Njeriu ekziston në kufirin midis dy botëve: midis kufizimit dhe të pakufishmes, dhe atë si qenie e arsyeshme. Këtu qëndron i tërë mjerimi dhe e tërë madhështia e tij, e tërë mangësia dhe e tërë përparësia e tij. Mjerimi i tij qëndron në atë që është i kufizuar, jo i përkryer, kalimtar dhe i vdekshëm, ndërsa madhështia e tij qëndron në atë që ai e di shumë mirë gjithë këtë... Ai e përjeton që është i kufizuar, por që nuk do të mund ta përjetonte këtë sikur të mos ndjente diçka për qenien e pakufishme; ai e përjeton që është jo i përkryer, mirëpo nuk do të mund ta përjetonte këtë sikur të mos ndjente diçka për qenien e përkryer; ai e përjeton që është kalimtar, mirëpo këtë nuk do të mund ta përjetonte sikur të mos ndjente diçka nga e amshuara. Kështu njeriu në të vërtetë ndjehet i shkëputur nga e pakufishmja, e përkryera dhe e amshuara, i shkëputur nga themeli i qenies së tij, nga burimi dhe qëllimi i jetës së tij. Njeriu në të vërtetë nuk është ajo që do të duhej të ishte. Për aq çdo njeri është i jetërsuar për vetveten, sidomos njeriu i shekullarizuar i cili vazhdimisht e gjen veten të kapluar nga paniku para zbrazëtisë dhe absurditetit.
Zoti është themel mbi të cilin mbështetet realiteti, si dhe kuptim që jetës i jep koherencë. Pra, e vërteta, në thellësitë e botës dhe në zemrën e ekzistencës, edhe të ekzistencës sonë, është Zoti, kështu që nuk ka arsye për panik para zbrazëtisë dhe absurditetit. Prandaj për njeriun e brengosur para të zbrazëtës dhe absurdes rruga më e mirë “terapeutike” është zhytja gjithnjë e më e thellë në realitetin dhe në ekzistencën. E ne do të jemi bashkudhëtarë të mirë sikur në të gjitha sferat e angazhimit njerëzor të dimë të shkojmë drejt themeleve të tyre dhe ta gjejmë kuptimin e tyre të fundit dhe kështu në çdo gjë ta gjejmë Zotin: edhe në shkencë edhe në vrullin e saj; në bukurinë artistike dhe në fuqinë e saj emocionale; në politikë dhe në pushtetshmërinë e saj; në ushqimin dhe pirjen si dhe në gëzimin e gostitjes; në dashurinë njerëzore dhe në ekstazën e saj; në jetën familjare dhe në ngrohtësinë e saj; në miqësinë dhe në intimitetin e saj; në drejtësinë dhe në mirësinë e saj; në natyrën dhe në qetësinë e natyrës dhe në fuqinë e natyrës; në botën që ka krijuar njeriu dhe në teknikën e tij mahnitëse; në filozofi dhe në thellësinë e saj. Fatkeqësisht, nuk mund të lavdërohemi se në të kaluarën vazhdimisht kemi shkuar kësaj rruge. Përkundrazi, shpesh Zotin e kemi ndarë nga bota dhe nga jeta e njeriut dhe pothuajse krejtësisht e kemi paramenduar diku mbi tokë, në qiejt midis yjeve, dhe atë në atë masë sa që disa astronautë e konsideronin të arsyeshme që të na lajmërojnë në adresë të fesë që nuk e kanë gjetur në hapësirat ndërplanetare. Si kanë mundur të tallen me ne së fëmijë? Mendoj që deri tek kjo nuk ka ardhur për shkak se ne kinse do të besonim se Zoti rri “ulur” mbi ndonjë nga yjet, por për shkak se ata, të cilët na kanë konsideruar si besimtarë, nuk kanë mundur të dallojnë asgjë në qëndrimin tonë, në sjelljen tonë dhe në jetën tonë që Zoti ynë gjendet edhe në tokë, se Ai gjendet edhe në njerëzit dhe se Ai gjendet edhe në të ndodhurit tonë historik, në jetën tonë njerëzore, si në format individuale të asaj jete ashtu edhe në të gjitha format jetësore shoqërore dhe mbarënjerëzore, dhe atë jo si dirigjent i jashtëm, por si element i brendshëm i padukshëm në rrjedhën tonë jetësore shoqërore dhe mbarënjerëzore (El-Bekare, 255). Neve parafytyrimi për lartësitë e Zotit dhe për amshimin e Zotit na ka pushtuar në atë masë, sa që nuk kemi pasur forcë ta shohim Zotin në nivelet tokësore dhe në ndodhitë kohore. Nga toka bëmë teatër të Zotit, ndërsa nga të ndodhurit historik spektakël për Zotin. E kjo është arsyeja përse veprat tona nuk kanë qenë gjithmonë shpallje e thellësive të botës së krijuar, në të cilat fshihet Zoti.
Pra, jeta e jonë religjioze duhej t’i prekte thellësitë e botës dhe të jetës dhe duke i prekur ato thellësi ta bënte Zotin të dukshëm në të gjitha dukuritë jetësore. Sikur ta bënim këtë në masë të mjaftueshme, njeriu i shekullarizuar mbase nuk do të ndjehej para atyre dukurive si para diçkaje të largët dhe të paparashikueshme. Prandaj, bashkudhëtar i vërtetë i njeriut të shekullarizuar është ai besimtar, jeta e të cilit është shpallje e fundit të botës dhe shpallje e kuptimit të jetës.
Se njeriu sot është në gjendje më të mirë, pra më mirë i siguruar materialisht, se ç’ka qenë ndonjëherë në të kaluarën e tij, për këtë nuk ka dyshim. Mjafton ta kujtojmë mesataren e jetës së tij që është rritur, pasurinë e tij materiale, fuqitë e tij teknike, tempin dhe dimensionin e përparimit të tij material. E gjithë kjo na udhëzon në atë që ekzistenca e përbotshme e njeriut nuk është vënë në pyetje dhe e gjithë kjo lë të parandihet se njeriu sot mbase gjendet në raundin e fundit të pushtimit të gjithëmbarshëm të botës materiale. Nga kjo parandjenjë nuk na çlirojnë kurrfarë tensionimesh botërore, të cilat i përjetojmë, ngaqë besojmë që ato tensionime nuk janë asgjë tjetër, përveçse rrugë drejt paqes. Prandaj, sot është i rrezikuar shpirti i njeriut, e jo trupi i njeriut. Kur themi “shpirti i njeriut”, me këtë nuk mendojmë në banuesin misterioz të padukshëm në shtëpinë e trupit njerëzor, por mendojmë në vetË njeriun, në tërësinë ontologjike-ekzistenciale të tij, në rast se ajo tërësi është bartësi i mendimit dhe i vullnetit të lirë, që do të thotë në rast se njeriu është person. E pikërisht kjo fjala person do të na ndihmojë në çështjen se si besimtari duhet ta përjetojë qenien e vet religjioze për të qenë bashkë-banues koherent i njeriut të shekullarizuar që gjendet në brengën para zbrazëtisë dhe absurditetit, ngaqë drama e asaj brenge luhet pikërisht brenda personalitetit të njeriut.
Mirëpo, fjala “person” është tepër banale dhe e vjetruar nga përdorimi i përditshëm që me të të mund të ndriçonim diçka, në qoftë se paraprakisht nuk e ndriçojmë vetë atë, apo më mirë nëse nuk e ndriçojmë paradoksin e saj.
Qenia personale gjendet në vetvete, ajo i takon vetvetes. Personi nuk është dhe nuk mund të jetë pronësi e askujt. Ai është pronësi e vetvetes. Dhe ngaqë personi e mban në pronësi vetveten, ai në duart e veta e mban edhe veprimin e vet. Ai nuk është i shtyrë në punë nga nevoja e natyrës së tij, por lirshëm vendos për atë. Liria është njëkohësisht edhe pasuri edhe barrë, ngaqë personin e bën përgjegjës për veprat e veta. Me veprimin e vet të lirë e përsos qenien e vet personale, qenien e vet personale e çon në takim me tërësinë e vet, me qëllimin e tij. Kështu, duke e poseduar vetveten e posedon edhe qëllimin e vet. Dhe ashtu siç nuk është dhe nuk mund të jetë pronësi e dikujt, ashtu edhe qëllimin e tij, atë që ai mund ta arrijë me vetveten si qenie e lirë, askush nuk mund ta përdorë për vete. Ai nuk mund të jetë mjet i askujt, vegël e askujt. Të tjerët mund të shërbehen me forcën e tij punuese dhe me pronën e tij tokësore, por jo me të, ngaqë personi me forcën e mendimit të vet mund ta përfshijë vetveten, të futet në brendësinë e vet dhe të qëndrojë në hapësirën e vetvetes dhe ta ruajë veten me forcën e vullnetit të vet në atë hapësirë të brendshme kundër kërcënimeve dhe rreziqeve të jashtme. Dhe pikërisht në atë që personi mund të hapërojë në vetveten, t’i ngelë besnik vetvetes, është e përmbajtur e tërë madhështia dhe dinjiteti i tij. Mbi këtë qëndron pathyeshmëria e tij. Atë mund ta mbysë uji, ta djegë zjarri dhe ta thërrmojë hekuri: ai ngel më i fortë se të gjitha këto dhe ngadhënjimtar ndaj fuqive shkatërruese, sepse në brendinë e vetes së tij mund t’i mbetet besnik vetvetes. Ai është më i fortë se gjithë bota.
Mirëpo i njëjti ai çelës, d.m.th. mendim, përfshirja mendore e vetvetes, me të cilin personi mbyllet në vete dhe e posedon vetveten, i njëjti çelës është kthyer në drejtimin e kundërt, respektivisht mendimi si kapje mendore jashtë vetes ia hap personin botës që e rrethon, ashtu që personi nuk është vejushë e vetmuar e as ai princ mesjetar i mbyllur në kullën pa dalje, por synim i vendosur që pandërprerë gjendet në rrugë në takim me diçka apo dikë. Sipas periskopit të vet mendor dhe me anë të synimit të vet të vullnetshëm personi është i hapur për të gjitha qeniet dhe ndaj Ekzistencës. Ai sipas lajmërimeve mendore është i thirrur të dalë nga vetja dhe të hapërojë në realitetin jashtë vetes dhe t’i dorëzohet atij realiteti, natyrisht pa e humbur gjatë kësaj vetveten. Përkundrazi, aty qëndron paradoksi i tij, ai e mban veten drejtë në posedim të vetin për aq sa i hapet realitetit jashtë vetes. Kjo do të thotë: personi e posedon veten me të drejtë, i ngel vetes besnik, pushon në veten, është imanent për vetveten vetëm në transcendimin e vetvetes. Në izolimin në vete përmbahet tragjedia më e thellë e tij, ndërsa mostakimi me asnjërin për të do të thotë vdekje. Pra, ai nuk e merr fytyrën e vërtetë të vetes duke ngelur në vete, por duke dalë me anë të fuqive të shpirtit të vet dhe zemrës së vet nga brendësia në realitetin jashtë vetes.
Në çfarë realiteti? Në mbarë realitetin. Aty qëndron madhështia e tij. Çdo gjë që nuk mund t’i fshihet syrit të tij – e nuk ka gjë që mund t’i fshihet atij syri – çdo gjë paraqet karrem për përqafim, çdo gjë paraqet joshje për dorëzim. Por, megjithatë, nga realiteti i tërësishëm del një pikë që si stacion i fundit e thërret personin nga vetja, e ajo është personi tjetër. Personi tjetër është perspektiva e mirëfilltë e një qenieje personale, kështu që pa Ti nuk është i mundshëm Unë. Në “dimensionin Ti” në “sferën e ndërsjelljes” si në “para-kategori të realitetit njerëzor” personi bëhet i pranishëm për vetveten.
E pikërisht ky Ti është shkaktar i krizës tek njeriu i shekullarizuar. Njeriu i shekullarizuar është njeri që është qenësisht i orientuar kryesisht mbi botën, duke e jetuar fatin e tij kryesisht në botë dhe duke e lidhur fatin kryesisht për botën. Mirëpo, bota nuk është person, materia nuk ka zemër, laboratorët nuk janë vendtakime. Njeriu i shekullarizuar e ka pushtuar botën, por e ka humbur Ti-në Hyjnore. Si dijetar dhe inxhinier i madh i natyrës ai me të gjitha forcat e mendjes së tij i është dorëzuar asaj, por që personi i tij ka ngelur në një vakuum goxha të madh para fytyrës pavetësore të natyrës. Prandaj, përderisa në mendje i sundon plotësia e diturisë dhe shkëlqen me optimizëm përkitazi me njohjen e nesërme, në zemër i sundon zbrazëtia, ndërsa nëpër sallat e zbrazëtisë i përvidhet brenga. Kur e themi këtë për zemrën e tij, nuk mendojmë në atë që zemra e tij është pa kurrfarë entuziazmi, ngaqë e dimë mirë entuziazmin dhe afshin e zemrës së tij mbi vizionin për botën e nesërme, të cilën mëton ta ndërtojë, por mendojmë në vetminë e zemrës së tij dhe në jetën prej vejushe të asaj zemre pa Ti-në Hyjnore. Njeriu i shekullarizuar takohet me molekulat dhe atomet, protonet dhe elektronet, me forcat e natyrës dhe me gjenialitetin e natyrës, mirëpo ai në natyrë nuk takohet me asnjeri personalisht. Entuziazmi dhe zelli i tij të cilat i shfaq gjatë punës në natyrë duke goditur në plafonin e gjithësisë, i kthehen prapa dhe bien para këmbëve të tija si zog i ngordhur. Njeriu i shekullarizuar është person pa dialog, person pa transcendim të vetvetes. Ai është, siç thoshte alimi i njohur shqiptar Sherif ef. Ahmeti, i burgosur i vetvetes.
Nëse tani e parashtrojmë pyetjen për sinkronizimin e qenies sonë religjioze me jetën e njeriut të shekullarizuar, nuk do të ishte vështirë që pyetjes t’i përgjigjemi: Thirrja e qenies sonë religjioze përbëhet në atë që të jemi çelës, me të cilin hapen dyert e burgut, ku gjendet njeriu i shekullarizuar, pra t’i jemi markacion i gjallë nga Ti-ja Hyjnore, dhe atë jo nga Ti-ja Hyjnore mbi retë, por nga Ti-ja Hyjnore në botë, nga fytyra dhe zemra Hyjnore, e cila njeriun e pret në çdo dukuri jetësore, kështu që çdonjëra prej tyre paraqet dhe është vend i takimit personal të Unit njerëzor me Ti-në Hyjnore. Prandaj, ne sot jemi të thirrur të shikojmë botën, jetën tonë dhe historinë njerëzore nga perspektiva e udhëkryqit tek i cili Zoti gjatë takimit personal me anë të Dashurisë personale Hyjnore na është bërë shoqërues i përhershëm me atributet er-Rrahman dhe er-Rrahim, ndërsa i dërguari i Tij Muhammed Mustafa a.s. është përcjellësi i Fjalës së Tij, rob i Zotit dhe mëshirë e Tij.
Prandaj besimtarin bota nuk e frikëson e as që ndjehet absurd dhe i zbrazët para saj, ngaqë në qendër të botës e ka njohur fytyrën e Zotit. Ai sy i Shpalljes, të cilit në zemër i përgjigjet lumturia e takimit me Zotin, është kërkesë e kohës për besimtarin e sotëm. Dhe ai është i thirrur që përmes atij syri të Shpalljes ta shohë mbarë jetën e tij dhe jetën njerëzore si dhe disa detaje të asaj jete duke parë në çdo gjë Zotin. Dhe me këtë sy të Shpalljes ai është i thirrur ta shohë kohën dhe historinë e njerëzimit. Në të vërtetë, për atë sy koha nuk është në rend të parë masë me të cilën matet ndodhia kozmike dhe njerëzore, por kohëzgjatja në të cilën Zoti njeriut shkallëshkallshëm ia ndan mirësinë, për çdo ditë gjithnjë e më shumë. Ndërsa historia për të nuk është kryesisht një zinxhir ngjarjesh, që paraqet zhvillimin e njeriut si qenie shoqërore, të shikuara në shkakësinë psikike e fizike të ndërlidhjes, por si dialogizim i njerëzimit me Zotin, me të cilin është lidhur besëlidhja (mithak) që nga zanafilla dhe nëpërmjet të dërguarve.
Kështu, gjëja e parë që sot besimtari duhet ta mendojë është takimi i tij me Zotin kudo dhe në çdo çast, ngase Zoti gjithkund dhe në çdo çast i vjen në takim: edhe në natyrë, edhe në jetën e tij personale, edhe në ndodhinë historike. Vetëdija e besimtarëve e zhytur në kohën tonë dhe në botën tonë materiale duhet që me të gjitha forcat në materien dhe në kohën e sotme ta kërkojë dhe gjejë Zotin. Mirëpo, duke e cekur nevojën për takimin tonë me Zotin dhe lumturinë mbi këtë takim në këto ditë tona a thua vallë nuk jemi duke i orientuar besimtarët në eksod shpirtëror nga ai takim, në vend që t’i udhëzojmë në bashkim me të? Sepse, me sa duket, entuziazmi i besimtarëve për takim me Zotin pak pajtohet me brengën e njeriut të shekullarizuar, të cilën ai për shkak të “hedhjes” së ekzistencës njerëzore ndërmjet asgjësë dhe vdekjes atë e konsideron si pjesë përbërëse metafizike psikike të vetvetes, e me këtë edhe si shoqëruese të pandashme të jetës njerëzore.
Megjithatë, kur themi që besimtari i sotëm me mendjen dhe zemrën e tij duhet që në çdo gjë ta zbulojë fytyrën e Zotit dhe në çdo gjë të takohet me Zotin, atëherë shprehjen “në çdo gjë” e marrim seriozisht dhe mendojmë, dhe atë assesi në vend të fundit, në tragjiken e njeriut: në pasigurinë e asaj “tash” të tij, në kërcënimin e mashtrimit që e ndjek gjatë gjithë jetës, në kufizimin e fuqisë së tij dhe në “hedhjen” dhe brishtësinë e ekzistencës së tij. Mendojmë në sprovat dhe brengat e tija jetësore, në varfërinë dhe mossuksesin, në konfliktet dhe në vdekjen. Dhe nga ajo jetë e tillë e thërrasim që në çdo gjë ta sheh Zotin.
Të përfundojmë: Udha në shekullarizim shpie në mbretërinë e zbrazëtisë dhe të absurditetit në të cilin sundon brenga. Heroi kryesor i asaj drame të brengës është personaliteti i njeriut të shekullarizuar. Ai më së thelli dhe më rrënjësisht e përjeton brengën e lindur në zbrazëtinë e paaftësisë së njerëzimit, nga i cili është i kthyer dhe të cilit i është përkushtuar njeriu i shekullarizuar. Këtë më së mirë e ilustron thënia e Heideggerit: “Vetëm Zoti mund të na shpëtojë. Neve na mbetet e vetmja mundësi që në mendime dhe në pyetje të përgatitemi për paraqitjen e Zotit apo për mungesën e Zotit në shkatërrimin tonë” (“Der Spiegel”, 1976). Prandaj, të gjithë ne besimtarët sot jemi të thirrur që jeta jonë religjioze në rend të parë të jetë përjetim i takimit personal me Zotin në çdo gjë, dhe atë jo përjetim i shijshëm por heroik, që është i vetmi që i ka hije asaj zemre që rreh në planetin “e mallkuar” me fate tragjike njerëzore. Sepse, siç thotë Fjala e Zotit: “Pasha kohën! Njeriu me siguri është në humbje. Përveç atyre, të cilët besojnë dhe bëjnë vepra të mira dhe të cilët porosisin për drejtësi dhe i rekomandojnë njëri-tjetrit durim.” (El-Asr).